قبل از اینکه درباره امنیت در کشور عراق و اینکه چرا این کشور با گذشت چند سال هنوز امنیت کافی را به دست نیاورده است بحث کنیم، بهتر است ابتدا به تعریف امنیت بپردازیم.
امنیت چیست؟
امنیت از واژه الامن در عربی گرفته شده است و به معنی در امان و آسایش بودن، مصونیت از خطر و ترس و آرامش خاطر می باشد.
واژه «امن» یعنی بی گزند و بی آسیب و دارای آرامش. امنیت هم یعنی بی گزندی و بی آسیبی یا حالتی که در آن گزند و خطر و آسیب راه ندارد و آرامش در آن برقرار است. در لغت حالت فراغت از هر گونه تهدید یا حمله و یا آمادگی برای رویارویی با هر تهدید و حمله را گویند. در اصطلاح سیاسی و حقوقی به صورت امنیت فردی، امنیت اجتماعی، امنیت ملی و بین المللی به کار برده می شود.
امنیت به معنی حراست از یک فرد، جامعه، ملت و یک کشور در برابر تهدیدهای خارجی است و نقطه مقابل «تهدید» به شمار می رود، هر کشوری که بتواند تهدیدهای بالقوه و بالفعل را از میان بردارد، به آسایش و امنیت رسیده است.
«واژه ی امنیت، ابتدا در ادبیات سیاسی آمریکا شدیدا متداول شد. بعد از تغییرات مهمی که پس از جنگ جهانی دوم در سیاست بین الملل پدید آمد، باعث شد تا این مفهوم نیز هر چه بیشتر کارآیی پیدا کند
امنیت به حالتی هم گفته می شود که هر فردی، نتواند به اطلاعاتی که برای امنیت ملی ضروری است، دسترسی داشته باشند. امنیت همچنین به تدابیر امنیتی از سوی واحدهای نظامی اتخاذ می شود نیز اطلاق می شود.
امنیت ملی نیز با مفهوم حمایت دولت و پارلمان از کشور و شهروندان از طریق سیاستهای سیاسی و اقتصادی و دیپلماتیک و نظامی در ارتباط است.برای دستیابی به امنیت ملی به امنیت اقتصادی و امنیت انرژی و امنیت محیط نیاز است. امنیت تنها به دشمنان سنتی از کشورهای دیگر مرتبط نمی شود بلکه باندها و شبکه های مواد مخدر و شرکت های چند ملیتی و سازمان های غیر دولتی نیز می توانند در این راستا تهدیدی برای امنیت به شمار بروند همانطور که بلایای طبیعی و برخی حوادث نیز می توانند امنیت را با چالش روبرو کنند.
امنیت مقوله های مختلف نظامی، اقتصادی، مرزها، امنیت ساکنان، امنیت بلایا، امنیت انرژی، امنیت ژئواستراتژیک، امنیت اطلاعاتی، امنیت غذایی، امنیت بهداشتی، امنیت نژادی، امنیت زیست محیطی، امنیت اینترنت و غیره را شامل می شود.
از آنجا که امنیت با توسعه رابطه تنگاتنگی دارد از این رو می توان به اهمیت آن پی برد.
جدای از بحث کلی امنیت همواره برای تقویت امنیت در جامعه تدابیر خاصی در نظر گرفته می شود که تقویت بنیه دفاعی، تقویت پلیس، تقویت دستگاه اطلاعاتی از جمله آنهاست.
از آنجا که ضعف دستگاههای امنیتی در بی ثباتی مهم است از همین رو داشتن یک شاکله امنیتی قوی برای هر کشوری لازم است. در برخی موار نیاز به اصلاح بدنه نهادهای امنیتی برای پویا کردن آنها ضروری به نظر می رسد.
بی ثباتی در عراق پس از ۲۰۰۳ ریشه ها و عوامل
یکی از مواردی که معمولا در هر کشوری بی ثباتی رخ می دهد زمانی است که یک کشور دستخوش تغییرات اجتماعی گسترده یا دگرگونی سیاسی شود.
این مقوله اگر به درستی صورت نگیرد کشوری که دچار تغییرات اساسی شده است رنگ ثبات به خود نمی بیند. عراق یکی از کشورهایی است که پس از سال ۲۰۰۳ تاکنون در زمینه مقوله امنیتی با چالشهای فراوانی دست و پنجه نرم می کند.
بخشی از بی ثباتی عراق سوغات آمریکایی هاست زیرا آنها با از بین بردن نهادهای امنیتی و اطلاعاتی و دفاعی عراق در واقع به هرج و مرج در این کشور دامن زدند در حالی که می توانستند با حفظ ساختارهای قبلی به اصلاح بدنه و پرسنل آن بپردازند.
از سویی گروهی نیز از این بی ثباتی نهایت استفاده را بردند و در راستای تسویه حسابهای قدیمی اقدام به ترور و ارعاب کردند.
اما بخش دیگر ماجرای نا امنی در عراق مربوط به افرادی بود که در بدنه رژیم بعث سابق جای داشتند و اینک دست خود را از سمت و مقام کوتاه می دیدند.
اینها همان گروهی بودند که در مناطق مختلف عراق در قالب هسته های پنهان حزب بعث یا پیوستن به گروههای تروریستی ماننده القاعده و پس از آن داعش، امنیت را از ملت عراق گرفتند و هنوز هم اجازه نمی دهند عراقی ها از این نعمت برخوردار شوند.
این بخشی از موضوع است اما بخش دیگر به کشمکش های سیاسی داخلی در این کشور بر می گردد. یعنی جایی که اختلاف نظرهای سیاسی بر امنیت تاثیرگذاراست. معمولا نیروهای امنیتی در عراق تاثیرپذیرفته از جریانهای سیاسی هستند و این تاثیر منفی بر امنیت کشور برجای می گذارد.
همچنین از علل دیگر بی ثباتی می توان به فساد در دستگاههای امنیتی می توان اشاره کرد که طی آن یک فرمانده نظامی با تبانی یا در ازای مبالغی پول امنیت جامعه را فدای منافع شخصی خود می کند.
موضوعی که در جریان یورش داعش به موصل رخ داد و برخی فرماندهان بدون هیچ گونه مقاومتی پا به فرار گذاشتند و سربازان را به عنوان طعمه قرار دادند و گرنه چگونه ممکن بود که در یکی از بزرگترین استانهای عراق با وجود هزاران نیروی امنیتی، داعش بتوانند ظرف مدت کوتاهی آن را به اشغال خود درآورد.
کما اینکه در انفجارهایی که تلفات زیادی به دنبال دارد معمولا ضعف و رخنه امنیتی که به دلایل مختلفی ممکن است رخ دهد می تواند ضربات جبران ناپذیری وارد کند.برای جبران نارسایی ها در این بخش می توان با بازنگری در بدنه دستگاه های امنیتی و نیروهای مسلح و توجه به اصل حرفه ای و ملی گرایی و بیرون کردن افراد نالایق اندکی از فاجعه کم کرد.
شاید تصمیمات اخیر حیدر العبادی نخست وزیر عراق در ایجاد تغییرات در برخی مسئولان امنیتی نیز در این راستا باشد.
بخشی از نا امنی در عراق را نیز می توان به اوضاع ملتهب منطقه به ویژه سوریه مرتبط دانست.
آسیب پذیرترین بخش ها از ضعف امنیتی در عراق
نیروهای امنیتی عراق با وجود اینکه در نبردهای رو در رو پیروزی هایی به دست آورده اند اما نتوانسته اند در نبردهای غیر مستقیم برتری کامل داشته باشند از این رو است که هر از گاهی انفجارهایی رخ می دهد که تلفات زیادی به دنبال دارد. معمولا اهداف غیرنظامی مانند بازارها و مناطق غیر حفاظت شده ای که مردم در آن حضور دارند همواره در معرض خطر قرار دارند.
از سالها قبل تاکنون عراق با کشتار و مرگ دست و پنجه نرم می کند. مرگ هر لحظه کمین عراقی ها را در خیابانها، میادین، بازارها و همه مناطق شلوغ می کشد. عوامل انتحاری افراطی جذب می شوند تا جان مردم را بگیرند.
موج خشونت در بغداد و دیگر استانهای عراق هرگز متوقف نشده است. صدها عراقی همه روز قربانی می شوند و اقدام جدی به عمل نمی آید و تنها تلاشهایی که با هدف کاستن از خشم مردم است صورت می گیرد. قربانیان معمولا ضعیف ترین حلقه های جامعه عراق یعنی مردم ساده و بازارهای مردمی هستند.
نبود احساس مسئولیت امنیتی
یکی از عوامل تلفات به نبود احساس مسئولیت و آگاهی امنیتی نزد همه طرفها از جمله افراد نیروهای امنیتی و نیز شیوه هایی است که برای ممانعت از اقدامات تروریستی صورت می گیرد. هزاران عراقی در طول ۱۳ سال گذشته جان باخته اند یا زخمی شده اند که بخش اعظم آنها در شهرها و بازاها و مناطق شلوغ بوده اند.
بصیرت و آگاهی امنیتی به حس اطلاق می شود که فرد برای حفاظت از خودش در قبال انفجارها و تروریستها در اختیار دارد.
چرا عراقی ها به امنیت خود بها نمی دهند؟
عراقی ها با وجود اینکه جنگهای زیادی را پشت سر گذاشته اند و موج شدید خشونت زندگی آنها را فلج کرده است اما آنها این تجارب را برای بهبود وضع امنیتی خود به کار نبسته اند.
تنها در طول ماه رمضان اخیر شماری زیادی کشته و زخمی شده اند که آخرین آن انفجار مرگبار الکراده در بغداد بود که تلفات آن به دهها کشته و زخمی رسید. تروریستهای بی وجدان دهها کودک و زن و سالخورده را در بازارها هدف قرار می دهند.
نگرش امنیتی عراقی ها ضعیف است. اینکه دستگاههای امنیتی مسئول برقراری امنیت هستند صحیح است اما بخشی نیز به مردم عراق بر می گردد. عراقی ها می توانند کمک موثری به نیروهای امنیتی برای رصد جنایتکاران افراطی نمایند.
همکاری مردم با نیروهای امنیتی عراق می تواند در ممانعت از بسیاری از جنایات مرگبار موثر واقع شود. از جمله این همکاری می تواند به کشف و شناسایی شبکه های سازماندهی شده و شبکه های پنهان تروریستی بیانجامد.
معمولا شهروندان عراقی در برخی موارد متوجه حرکات مشکوک می شوند اما اقدام صحیح که همان تماس گرفتن با دستگاههای امنیتی و گزارش موارد مشکوک است را انجام نمی دهند تا واکنش لازم به عمل آید و جلوی جنایاتی که افراد بی گناه و فقیران را هدف قرار می دهد، گرفته شود. همکاری امنیتی می تواند بازارها و رستوران ها و مناطق شلوغ را حفظ کند.
گزارش های اطلاعاتی مردمی می تواند نقش موثری در کاهش اقدامات تروریستی در عراق داشته باشد. این گزارشها می تواند به کشف سرنخ ها جنایات و ساعت صفر عملیات های تروریستی منجر شود و عاملان اقدامات تروریستی به دام انداخته شوند. این گزارش ها می تواند جان افراد بی گناه را نجات دهد و جلوی معلولیت ناشی از انفجارها را بگیرد.
تروریستها که نمی توانند به اهداف حفاظت شده برسند اهداف سهل الوصول را انتخاب می کنند و به علت عدم درک شهروندان از نقشی که می توانند در ایجاد امنیت در عراق ایفا کنند شاهد ادامه این اقدامات تروریستی مرگبار هستیم.
مسئول ایجاد آگاهی بخشی امنیتی در عراق کیست؟
ایجاد آگاهی بخشی امنیتی و در واقع حس امنیتی داشتن شهروندان، موضوعی است که به طور کلی با مجموعه ای از ارزشها و اخلاق و آداب و رسوم مرتبط است. این به ارزشهای جمعی و فردی در جامعه عراق مربوط می شود.
به هر حال تا زمانی که موضوع حمایت از امنیت جامعه عراق مطرح است همه باید به مسئولیت خود عمل کنند. این درست است که وظیفه تامین امنیت به عهده ادارات و موسسات و نهادهای امنیتی است که بابت این موضوع حقوق دریافت می کنند اما وظیفه ای هم به عهده مردم است و احدی از این آن مستثنا نیست.
همه باید با مشاهده هر حرکت مشکوک آنرا به دستگاههای امنیتی گزارش کنند. در واقع فجایعی که در مناطق مختلف عراق و بازارها و اماکن عمومی و مناطق شلوغ رخ می دهد بخش زیادی از آن به ضعف نقش شهروندان عراقی و بخشی به ضعف دستگاههای مربوط مربوط می شود.
همین موضوع است که سبب شده است که ساکنان الکراده بغداد زمزمه ایجاد مناطق امنیتی خودگردان را مطرح کنند و دولت نیز ظاهر با حفظ ضوابط لازم قبول کرده است.
نتیجه گیری:
از آنچه بیان شد می توان این گونه استنباط کرد که در مقوله امنیت و ایجاد بسترهای محکم برای مقابله با خلاء و رخنه های پیش رو در عراق کار زیادی انجام نگرفته است. بخشی از بی ثباتی به عوامل خارجی مربوط می شود و بخش زیادی نیز به عوامل داخلی از جمله ضعف دستگاه های امنیتی و اهمال آنها بر می گردد. نبود حلقه محکم امنیتی میان مردم و نهادهای امنیتی در این کشور نیز در این زمینه نقش زیادی دارد و سبب شده است که مردم در اماکن عمومی و بازارها طعمه بمبها و مواد منفجره گروههای افراطی اعم از داعش و بعثی ها واقع شوند.
روی کار آمدن فرماندهان و پرسنل کارآمد و لایق و دلسوز و ارتباط قوی تر میان مردم و نیروهای امنیتی و نیز رفع اختلافات سیاسی در عراق می تواند به تقویت هرچه بیشتر امنیت و ثبات در عراق منجر شود.
البته از بین بردن خطر داعش از عراق و نیز به کار بستن راهکارهایی برای ممانعت از کمک های مالی و تسلیحاتی برخی قدرتهای منطقه ای به گروههای افراطی نیز می تواند در ایجاد امنیت موثر واقع شود به ویژه که با توجه به شکست داعش در جنگهای مستقیم به طور حتم استراتژی تروریستها روی آوردن به فعال سازی هسته های پنهان است.
دولت و پارلمان و دستگاه قضایی عراق باید متحد عمل کنند تا جلوی اقدامات تروریستی گرفته شود.
اما درباره علل انفجارها در شهر بغداد نیز باید گفت که عوامل مختلفی در این موضوع دخیل بودند؛
- شوک وارده به داعشی ها و بعثی ها در از دست دادن فلوجه سبب شده که آنها به دنبال ارتکاب جنایتی باشند که انتقام این شکست را بگیرند و از همین رو انفجار بزرگ الکراده را رقم زدند.
- پیامهای رمز داری که گاه و بیگاه از سوی ثامر السبهان سفیر سعودی ها در عراق ارسال می شود. سعودی به دنبال انتقام گیری از ملت عراق به علت نابودی اسطوره داعش در عراق هستند. آنها می کوشند که افکار عمومی را علیه دولت عراق تحریک کنند تا روند سیاسی را براندازند. اگر مواضع عادل الجبیر وزیر خارجه سعودی را هم به آن اضافه کنیم موضوع مهمتر جلوه می کند.
- درگیر بودن فرماندهی عملیات بغداد در نبردهای خارج از پایتخت مانند الکرمه و الصقلاویه و فلوجه و نیز مکحول و دیگر مناطق و پیروزی های درخشان نیروهای آن در این عملیاتها.
- مشخص نبودن عوامل و نیروهایی که باید از پایتخت عراق و امنیت آن حفاظت کنند. نبود انسجام مشکل آفرین است.
- عدم واکنش مناسب به اقدامات تروریستی. گرچه برخی واکنشها صورت می گیرد وبرخی اقدامات تروریستی خنثی می شود اما این در حد کافی نیست.